آشنایی با آب انبارهای ایران
در ایران قدیم که منابع آب طبیعی برای شرب وجود نداشت، مردم آب باران را در ساختمانی با استخر و سقف جمع آوری می‌کردند تا از تبخیر و آلوده شدن آن، توسط حیوانات، نور خورشید و گرد و غبار محافظت کنند. این بنا در معماری ایران «آب انبار» نامیده می‌شود. آب انبارهای ایران از بناهای بسیار مهندسی شده و مناسب کشور برای نگهداری آب تمیز و شیرین برای مصارف روزانه و البته ماه‌هایی از سال که بارش کم است، بودند. با وجود آنها، مردم حتی در گرمای هوا و کمبود بارش هم آب آشامیدنی داشتند. با مجله‌ی گردشگری سپنجا همراه باشید تا این سازه‌های کاربردی و زیبا را بهتر بشناسید.
فهرست معروف ترین آب انبارهای ایران
در کشورمان آب انبارهای زیادی وجود دارد که بخواهیم از آنها نام ببریم اما از آنجا که تعداد آنها به اندازه تعداد شهر و روستاهای کشور است و حتی اکثر محله‌ها هر کدام در هر شهری آب انباری مجزا دارند، فقط می‌توانیم از میان آنها به بهترین و معروف‌ترین‌ها اشاره داشته باشیم. اینها شامل:
آب انبار برکه کل شیراز
آب انبار برکه کل شیراز که بزرگ‌ترین آب انبار بدون سقف ایران محسوب می‌شود، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این آب انبار بزرگ، پلانی دایره‌ای به قطر ۲۹ متر و عمق ۲۱ متر است که در شهر گراش از توابع استان شیراز بنا شده است. قدمت این آب انبار از آب انبارهای ایران به حدود 200 سال پیش یعنی دوران قاجار می‌رسد و در محله‌ای به نام بیدله قرار دارد. بنای آن از جنس ساروج است و آبی که در آن جمع می‌شود، برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این بنا در ابتدا سرپوشیده بود اما سقف آن با زمین لرزه لارستان در سال ۱۳۳۹ شمسی، فرو ریخت.
برای اجاره سوئیت در شیراز روی لینک کلیک کنید.
آب انبارهای میدان امیر چخماق یزد
در میدان امیر چخماق یزد، سه مورد از معروف‌ترین آب انبارهای کشور به نام‌های میدان، ستی فاطمه و تکیه قرار دارند. آب انبار میدان که در وسط میدان امیر چخماق واقع شده است، سالها پیش تخریب شد و امروز متروکه‌ای بیش نیست. از آب انبار ستی فاطمه نیز به عنوان زورخانه صاحب الزمان استفاده می‌شود. شما می‌توانید از این زورخانه بازدید کنید و با ورزش باستانی و سنتی ایران و آداب پهلوانی آشنا شوید. آب انبار سوم این میدان یعنی آب انبار تکیه، نیز تغییر کاربری پیدا کرده و به موزه تبدیل شده است.
آب انبار علی مردان خان در کرمان
آب انبار علی مردان یکی از زیباترین آب انبارهای ایران در شهر کرمان است. این بنا از شاهکارهای معماری ایران محسوب می‌شود و در داخل بازار مسگری کرمان که قسمتی از مجموعه تاریخی گنجعلی خان است قرار دارد. ارتفاع و عمق این آب انبار ۹ متر و ابعاد منبع آن، ۱۹.۵ در ۱۰ متر است و امکان ذخیره سازی حدود دو میلیون لیتر آب در آن وجود دارد. جالب است بدانید که این حجم از آب در آب انبار علی مردان خان، می‌تواند به مدت 9 ماه آب آشامیدنی مردم این محله و محله‌های اطراف را تامین کند!
آب انبار برکه دریا دولت هرمزگان
آب انبار برکه دریا دولت از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان هرمزگان و آب انبارهای تاریخی ایران است. این سازه با قطر 28 و عمق 14 متر، بعد از آب انبارهای برکه کل در گراش و سردار در محله راه ری شهر قزوین، سومین آب انبار بزرگ ایران شناخته می‌شود. این آب انبار که از بزرگ‌ترین آب انبارهای ایران است، سرپوشیده نیست و در شهر کنگ از توابع بخش مرکزی شهرستان بندر لنگه واقع شده است. برکه در نام این آب انبار از بدون سقف بودن سازه و دریا دولت از بزرگی غیرقابل تصور آن می‌آید.
آب انبار بی‌بی قشم
قشم اگر چه یکی از مناطق پر باران جنوب ایران است اما کمبود آب شیرین و آشامیدنی از دیرباز همواره یکی از مشکلات مردمان آن بوده است. در این جزیره آب انبارهای متعددی برای آبرسانی به مردم ساخته شده است که آب انبار بی بی قشم یکی از مهم‌ترین‌ها در بین آنهاست. گفته‌ها حاکی از آن است که بی بی از خیرین و نیکوکاران و همچنین همسر حاکم جزیره قشم بوده که در سال ۱۲۰۲ هجری قمری دستور ساخت این آب انبار را می‌دهد. قدمت این آب انبار که با مصالح کاملاً بومی بنا شده است به بیش از 200 سال می‌رسد و بعد از گذشت این همه سال همچنان پا برجاست. آب انبار بی‌بی در میان بومیان جزیره به نام برکه بی‌بی قشم نیز معروف است.
آب انبار کازرونی در اصفهان
کازرونی یکی دیگر از بهترین آب انبارهای ایران است. این آب انبار مربوط به دوره قاجار است و در تخت فولاد اصفهان، روبروی تکیه ایزدگشسب بنا شده است. این سازه سالها پیش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و نمایی کاشی کاری شده و ساختمانی با پلان هشت ضلعی دارد. آب انبار کازرونی دارای ۴ مناره هر یک با ارتفاع ۴ متر و کاشی کاری‌ها و آجر کاری فوق‌العاده زیباست.
آب انبار شریعت موزه آب گناباد
آب انبار شریعت از آب انبارهای تاریخی کشور است اما امروز تغییر کاربری یافته و به موزه آب تبدیل شده است. این سازه که در بهترین نقطه شهر گناباد قرار دارد، قسمتی به جا مانده از کاروانسرایی قدیمی است و شخصی به نام شریعت زاده آن را بازسازی کرده است.
آب انبار شریعت گناباد دارای گنبدی به ارتفاع هشت و شعاع 20 متر است و ورودی آن به ایوان و نشیمنگاه اختصاص دارد. این ساختمان با آجر و سیمان بنا شده است و به حسینه و بازار شهر از دو جهت مختلف متصل است.
این آب انبار از فهرست مهم‌ترین آب انبارهای ایران حدود 18 سال پیش با شماره ۵۹۵۲، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و امروز که به موزه تبدیل شده است، هر نوع وسیله‌ای که مربوط به حفر قنات می‌شود را به نمایش گذاشته است. با دیدن این وسایل متوجه زحمت و تلاشی که مردمان کویر برای به دست آوردن آب آشامیدنی سالم کشیده‌اند خواهید شد.
آب انبار عصر آباد
آب انبار عصر آباد را می‌توان یکی از پدیده‌های نادر معماری ایران دانست. ساخت این بنا به دوره حکومت مظفرالدین شاه بر می‌گردد و در روستایی از روستاهای قدیمی یزد به نام عصر آباد زارچ قرار دارد. این یک بنای آجری متشکل از هفت بادگیر چهار سویه، یک گنبد خشتی، دو مخزن مرتفع و… است.
جالب است بدانید که هر هفت بادگیر این آب انبار زیبا با تزیینات دندان‌موشی زیگزاگی و آجرهای شرقی تزیین شده‌اند و از دور همه در یک ردیف دیده می‌شوند که چیزی جز هوش و زکاوت معمار هوشمند آن را نمی‌توان در این امر دخیل دانست. این آب‌انبار از فهرست برترین آب انبارهای ایران نیز در آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آب انبار حاج محمد تقی شهداد
آب انبار حاج محمد تقی در شهداد، اثری برجای مانده از دوران قاجار است. بنای آن متشکل از یک ورودی و خروجی آب، ۵۲ پله و ۶ بادگیر مرتفع است. این سازه در جنوب شهر شهداد قرار دارد و به فهرست آثار ملی ایران راه پیدا کرده است.
آب انبار معصوم خانی نایین
یکی دیگر از آبگیرهای معروف ایران در شهر زیبا و توریستی نایین قرار دارد. این از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری نایین است و تقریباً تمام مسافران قبل از ترک نایین آن را می‌بینند. آب انبار معصوم خانی در محله چهل دختران قرار دارد و آن را خیری هم نام خود بنا کرده است. این شاهکار و اثر هوشمندانه نیز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
آب انبار وکیل شیراز
شهر زیبا و توریستی شیراز نیز، میزبان یکی دیگر از مهم‌ترین آب انبارهای ایران است. این بنا در ضلع غربی مسجد وکیل شیراز قرار دارد و از یک مخزن مربع مستطیلی بزرگ، بادگیر، پوشش طاق و پله‌های ورودی حجاری شده تشکیل شده است. وجه تمایز این بنا، معماری خاص آن است که به معماری آتشکده‌ها بسیار شباهت دارد.
آب انبار سردار بزرگ قزوین
آب انبار سردار بزرگ یکی از سازه‌های تاریخی حیرت انگیز قزوین است که در محله راه ری، خیابان راه‌آهن این شهر واقع شده است. این سازه را دو برادر به نام‌های محمدحسن خان و محمدحسین خان در زمان فتحعلی‌شاه ساخته‌اند و یک گنبد آجری بلند با نورگیرهایی روی بدنه، مشخصات ظاهری آن است. البته روی گنبد آجری، گنبدی مخروطی و کوچک‌تر از کاشی فیروزه‌ای بنا شده است. در دو طرف ورودی این آب انبار، سکوی سنگی برای نشستن و استراحت قرار داده شده است و حدود 50 پله را باید طی کنید تا به آب برسید.
آب انبار شاه عباس در اسد آباد همدان
یکی دیگر از معروف‌ترین آب انبارهای ایران به نام آب انبار شاه عباس در استان همدان واقع شده است. این آبگیر بسیار زیبا دارای پلانی مستطیلی با سه سالن مرکزی است و مورخان قدمت آن را از روی نوع معماری و سبک طاق و قوس‌هایش، به عصر صفویه نسبت داده‌اند. برای دیدن این آب انبار باید ابتدا خود را به همدان سپس به شهر اسد آباد و در نهایت به محله درب کاروانسرا برسانید.
حسینیه و آب انبار حاج عبد الباقی نراق
این حسینیه و آب انبار در حدود 140 سال پیش توسط یکی از تجار معروف شهر نراق به نام حاج عبد الباقی نراقی احداث شده است. حسینه به صورت سر باز روی آب انبار احداث شده و از آن به عنوان محل برگزاری مراسم تعزیه و روضه خوانی استفاده می‌شده است. آب انبار نیز حدود ۱۲۰ متر مربع وسعت دارد و تقریباً ظرفیت نگهداری ۶۷۹ متر مکعب آب را برای تمام فصول در خود دارد.
این یکی از زیباترین آب انبارهای ایران است و آبی که در آن جمع می‌شد، ساکنان محله را از وجود آب خنک و مطبوع در فصول مختلف سال برخودار می‌ساخت. خنکی آب آن نیز به دلیل وجود یک عدد بادگیر در ضلع غربی بناست.
آب انبار سنتی کیش
این آب انبار با پنج بادگیر، از مهم‌ترین و پربازدیدترین جاهای دیدنی کیش محسوب می‌شود. ساخت این بنا مربوط به سال ۱۳۷۲ خورشیدی است و جایی که در آن بنا شده است، در ابتدا یک آبگیر برای جمع‌آوری آب‌های سطحی بوده است. معمار این بنا از سبک معماری سنتی یزد الهام گرفته است و دو گنبد و پنج بادگیر دارد که بادگیرها به منظور خنک نمودن فضای داخلی بنا اضافه شده‌اند.
علاوه بر بادگیرها در بالای ورودی، روزنه‌هایی تعبیه شده است که در متعادل ساختن هوای داخل آب‌انبار به ویژه در فصل تابستان کمک بسیاری می‌کنند. البته امروز این این خنکی کمتر احساس می‌شود زیرا دیگر آبی در آب انبار وجود ندارد.
آب انبار باغ شیخ
آب‌انبار باغ شیخ یکی از قدیمی‌ترین آب انبارهای ایران است که در شهرستان ساوه، بخش مرکزی، روستای باغ شیخ قرار دارد. قدمت این بنا مربوط به اواخر دوره زند است و در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده است. این آب انبار هم مانند سایر آب انبارها از مخزن، راه پله، پاشیر، تزئینات آجرکاری و… برخوردار است.
مسجد و آب انبار چهارکوچه
همانطور که می‌دانید یزد در بخش کویری ایران قرار دارد و دسترسی به آب آشامیدنی برای ساکنان آن همیشه دشوار بوده است. در این منطقه آب انبارهای متعددی ساخته شده است که مسجد و آب‌انبار چهار کوچه یکی از مهم‌ترین‌ها محسوب می‌شود. این بنا یادگاری از دوره ایلخانی است و علاوه بر رفع نیاز آب، جنبه معنوی و اجتماعی هم دارد.
آب‌انبار ملامحمد اوز
آب‌انبار تاریخی ملامحمد اوز یکی از کهن‌ترین آب انبارهای کشور است اما با گذشت سال‌های زیاد هنوز هم قد علم کرده و پا برجاست. این سازه با قطر 18 و عمق 12 متر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و مخزن استوانه‌ای آن گنجایش تقریباً ۳,۰۰۰ مترمکعب آب را دارد.
سخن پایانی…
در این مقاله از سپنجا، با چند مورد از مهم‌ترین آب‌انبار‌های ایران به همراه خلاصه‌ای از تاریخچه، معماری و اندازه آنها آشنا شدید. دیدید که تنوع این سازه‌ها در کشور بسیار زیاد است و معرفی همه آنها در این مقاله امکان پذیر نیست. این بناها از مهندسی‌ترین بناهای جهان هستند و سال‌های زیادی مشکل کمبود و نبود آب شرب مناطق کم آب را حل کرده‌اند. آب انبارها از شگفت انگیزترین بناهای تاریخی جهان هستند، توصیه می‌کنیم حتماً برای دیدن آنها وقت بگذارید.
درباره “آشنایی با آب انبارهای ایران” بیشتر بخوانید:
آب انبار اروپا لقب کدام کشور است
آب انبارهای قدیمی ایران
عکس آب انبار قدیمی
تحقیق در مورد اب انبار ها
قدیمی ترین آب انبار ایران
آب انبار چیست
آب انبار اثر کیست
آب انبار در معماری اسلامی
