کاروانسراهای ایران از دیدنی‌ترین و مهم‌ترین آثار تاریخی کشور هستند و روزی روزگاری برای کاروان‌ها(گروه‌های مسافران) مکان‌هایی برای استراحت و شادابی ارائه می‌کردند که می‌توانستند توقف کنند، غذا بخورند و مدتی را با آرامش در آنجا بگذرانند.
بقایای برخی این هتل‌ها و استراحتگاه‌های اولیه در کنار جاده‌ها و در شهرهای ایران پراکنده‌اند. بسیاری از آنها از شاهکارهای هنری و معماری عصر خود به شمار می‌روند و این روزها به هتل‌های سنتی مجهز تبدیل شده‌اند. با سپنجا همراه شوید تا این کاروانسراهای شگفت انگیز و کم‌نظیر را بشناسید.
کاروانسرا چیست؟
با افزایش رفت و آمد در مسیر جاده ابریشم، ساخت کاروانسراها نیز افزایش یافت. آنها به‌عنوان پناهگاه‌های امن مورد نیاز بودند، نه فقط از نظر آب و هوا و آب و هوا، بلکه از طرف راهزنانی که کاروان‌های حامل ابریشم، ادویه‌ها و سایر کالاهای با ارزش را هدف قرار می‌دادند.
طرح این سازه‌ها نیز نشان دهنده هدف حفاظتی آنها بود. کاروانسراهای ایران اغلب در خارج از نزدیک‌ترین شهر یا روستا ساخته می‌شدند و دور تا دور آنها را دیوارهای عظیمی شبیه به یک قلعه با برج‌های دیده‌بانی احاطه کرده بودند.
در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی، جاده‌های پرتردد ایران مملو از این کاروانسراها بود و هر کدام توسط حاکم محلی به عنوان نمادی از امنیت و آسایش مسیرهای کاروانیان ساخته شده بود. این بناهای تاریخی جذاب که زمانی بسیار پررونق بودند، هزاران داستان را در دل خود نگه داشته و گاه به خزانه اسرار مهمانان خود تبدیل شده‌اند.
امروزه برخی از این کاروانسراهای قدیمی بازسازی و به هتل‌های سنتی تبدیل شده‌اند که می‌توانید برای سفرهای کویری چند روزه خود در آن اقامت کنید و آرامش کویر را با تمام وجود احساس کنید! ما لیستی از مهم‌ترین کاروانسراهای کشور را در زیر ارائه داده‌ایم که شامل:
کاروانسرای سعدالسلطنه
یکی از مهم‌ترین کاروانسراهای ایران، کاروانسرای سعدالسلطنه واقع در شهر قزوین است که با زیبایی بی‌نظیر خود در این شهر خودنمایی می‌کند. این مهمانسرای باستانی که به عنوان بزرگترین کاروانسرای مسقف ایران شناخته می‌شود، قدمت آن به زمان ناصرالدین شاه قاجار (اواخر قرن نوزدهم) برمی‌گردد و با نام‌های سرای سعدیه و سرای سعادت نیز شناخته می‌شود.
این سازه در گذشته به عنوان بزرگترین مرکز تجاری شهر مورد استفاده تجاری بوده است و معماری آن به قدری شگفت انگیز و منحصر به فرد است که از دیدن آن شگفت زده خواهید شد.
کاروانسرای سعدیه از بناهای هزارتویی تشکیل شده و اطراف آن را اتاق‌هایی زیبا با تزئینات هنری احاطه کرده است. کاروانسرا دارای ورودی‌های متعدد، ۷ حیاط بزرگ، اتاق‌ها، راهروها و دهلیزهایی است که با آجرکاری ظریف تزئین شده‌اند. مهم‌ترین قسمت کاروانسرا، بخش چهارسوق است که گنبدی بزرگ با کاشی کاری‌های دیدنی در بالای آن قرار دارد.
برای اجاره سوئیت در قزوین روی لینک کلیک کنید.
کاروانسرای قصر بهرام
کاروانسرای قصر بهرام نیز، از نظر معماری بسیار قابل توجه است. اگر از بیرون به این ساختمان نگاه کنید، ساختمانی مربع شکل می‌بینید که نمای آن با سنگ آهک بزرگ سفید پوشیده شده است اما برخلاف اکثر کاروانسراهای ایران، در ساخت آن از خشت استفاده نشده است. دو دروازه شمالی و جنوبی اجازه ورود و خروج به کاروانسرا را می‌دهند و چهار برج بلند و نیم دایره شکل ظاهر آن را با شکوه تر می‌کند.
دروازه‌ها مهمانان را به یک حیاط بزرگ هشت ضلعی هدایت می‌کنند که توسط ۲۴ اتاق احاطه شده است. حوض تزئینی عمیق و برجسته در وسط این حیاط ظاهر سنتی آن را تکمیل می‌کند. کاروانسرای قصر بهرام درست در وسط منطقه وسیع حفاظت شده دشت کویر و تقریباً بدون سکنه واقع شده است. این مکان آرام و عالی اخیراً به مکانی عالی برای ستاره شناسان، عکاسان نجومی تبدیل شده است زیرا از هرگونه آلودگی نوری دور است.
کاروانسرای زین الدین
در زمان صفویه که ساخت کاروانسرا در ایران رایج بود، کاروانسرای زین‌الدین در نزدیکی شهر مهریز ساخته شد. این از بهترین کاروانسراهای ایران و تنها کاروانسرای مدور ایران است که در ۶۰ کیلومتری یزد به کرمان و در ۵۰۰ متری جاده اصلی واقع شده و با جایزه بهترین مرمت بناهای تاریخی پذیرای مهمانان کویری است. این کاروانسرا که از شاهکارهای معماری دوره صفوی است به دستور زین‌الدین حاکم کرمان در قرن هفدهم میلادی برای ارائه تسهیلات به مسافران جاده ابریشم ساخته شد. کاروانسرای زین الدین پس از مرمت به عنوان مسافرخانه فعالیت می‌کند.
بنای ۴۰۰ ساله زین‌الدین از آجرهای سفالی پوشیده شده با کاه‌گل ساخته شده و یک بنای دو طبقه با حیاط میانی ۱۶ ضلعی و حوض آب است. برخلاف روش معمول ساختمان سازی در معماری اسلامی، زین الدین به صورت مدور طراحی شده است. این کاروانسرا یکی از زیباترین بناهای دوره صفویه است و از نظر مصالح معماری با هیچ بنای مشابه دیگری قابل مقایسه نیست.
دلیل انتخاب شکل گرد و مدور برای این کاروانسرا از کاروانسراهای ایران، مقاومت در برابر طوفان‌های شن در کویر مرکزی و تعدیل دمای داخل آن بوده است. با این حال، برخی از کارشناسان دلیل سومی را برای شکل گرد بودن سازه ذکر کرده‌اند و معتقدند که این نوع ساخت و ساز برای محافظت بیشتر از مکان در برابر غارت و حمله راهزنان انتخاب شده است. این کاروانسرا در حال حاضر با کوچک‌ترین تغییراتی در ساختمان به عنوان هتل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاروانسرای تی تی
بانو تی تی که عمه یکی از پادشاهان صفوی(قرن هفدهم) بود، تصمیم گرفت کاروانسرای زیبایی را در شهر سیاهکل واقع در شمال ایران بسازد و نام خود را بر آن بگذارد. این اتفاق افتاد و امروز در ۱۰ کیلومتری جاده سیاهکل – دیلمان، در دامنه تپه‌ای مرتفع و سرسبز، کاروانسرای حیرت‌انگیز تی تی را می‌بینید که با سنگ و آجر ساخته شده است. این مجموعه از یک حیاط مرکزی، یک گذرگاه هشتی و دو ایوان کوتاه تشکیل شده است. این مکان به عنوان میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای رباط شرف
کاروانسرای تاریخی رباط شرف یکی دیگر از زیباترین و مهم‌ترین کاروانسراهای ایران است. قدمت این کاروانسرا به سال ۱۱۴۴ میلادی برمی‌گردد و در ۴۵ کیلومتری شهرستان سرخس واقع شده است. این کاروانسرا از دو حیاط چهار ایوانی به هم مرتبط است که به داشتن برخی از متنوع‌ترین و زیباترین تزئینات آجری در معماری ایرانی مشهور است.
رباط شرف با نمای گچ و آجر یکی از شاهکارهای معماری ایران را به نمایش گذاشته است. وقتی از دور به این کاروانسرا نگاه می‌کنید انگار قلعه بزرگی در مقابل شما قرار دارد اما با رفتن به داخل آن کاخی باشکوه برایتان نمایان می‌شود. معماری اسلامی و رعایت دقیق تمامی اصول معماری ایرانی در ساخت این کاروانسرا آن را به عمارتی کاخ مانند تبدیل کرده است. در زبان فارسی اصطلاح عربی رباط به معنی استراحتگاه مستحکم در مسیر خشکی است. این اصطلاح تا قرن شانزدهم رایج بود و پس از آن با کاروانسرا یا رباط جایگزین شد.
کاروانسرای مادر شاه از مهم‌ترین کاروانسراهای ایران
در میان آثار معماری به جا مانده از دوران صفویه در اصفهان، مجموعه‌ای قابل توجه به جای مانده است که شامل مدرسه، بازار کوچک و کاروانسرا است که در کنار خیابان چهارباغ اصفهان مانند نگینی بی‌نظیر می‌درخشد.
این مجموعه که امروزه به هتل عباسی اصفهان معروف است، حدود ۳۰۰ سال پیش به عنوان کاروانسرای سلطنتی ساخته شد و با پروژه مرمتی در سال ۱۳۳۸ به هتلی مجلل تبدیل شد. این مجموعه به دستور شاه سلطان حسین صفوی(۱۷۲۲-۱۶۹۴) ساخته شد و او این مجموعه را به مادرش هدیه داد و به همین دلیل در قدیم این مکان به عنوان مسافرخانه مادر شاه شناخته می‌شد. این کاروانسرا به مکانی مهم برای تجارت اصفهان تبدیل شد، اما در اواخر حکومت صفویه با حمله افغان‌ها به اصفهان، آسیب های جدی به این مجموعه وارد شد.
هتل عباسی امروز گنجینه‌ای از هنر معماری و ظرافت منحصر به فرد هنرمندان اصفهانی، موزه‌ای از بدیع‌ترین و زیباترین آثار هنری است. عباسی از کهن‌ترین کاروانسراهای ایران ، محیطی جذاب را در کنار بسیاری از امکانات مفید ارائه می‌دهد که برای ارتقای کیفیت اقامت شما طراحی شده است.
کاروانسرای وکیل
کاروانسرای دوطبقه وکیل در بازار وکیل کرمان واقع شده است. ساخت این کاروانسرا به دستور محمد اسماعیل خان وکیل الملک آغاز و در زمان مرتضی قلی خان در سال ۱۲۸۷ هجری قمری به پایان رسید. ۸۱ اتاق در طبقه همکف و ۳۹ اتاق در طبقه بالای این کاروانسرا ساخته شده است و بنا آن با گچ بری و کاشی کاری خیره کننده آراسته شده است.
کاروانسرای شاه عباسی
کاروانسرای شاه عباسی که یادگاری از دوران صفویه است، در خیابان شهید فلاحی شهرستان دامغان واقع شده است. این سازه دارای یک درگاه بلند، تالار وسیع و چندین اتاق متنوع است. بالای در ورودی یک ایوان قرار دارد. دیوارهای این کاروانسرا آجری است و ارتفاع آن به ۵ متر می‌رسد.
کاروانسرای دودهک
این بنا در حاشیه شرقی رودخانه قمرود و در مسیر جاده دلیجان به روستای خورهه قرار دارد. این کاروانسرا از کاروانسراهای ایران یادگاری از دوران صفویه است و برج‌های ساخته شده بر روی هر یک از باروهای شرقی، شمالی و غربی آن نشان می‌دهند که این بنا مانند یک واحد دفاعی ساخته شده است.
بعد از دروازه ورودی، ایوانی با پلکانی است که به حیاط منتهی می‌شود. ایوان شرقی، روی انبار زیرزمین ساخته شده است. سمت راست ایوان دو حجره است که اولی مربع شکل بوده و به عنوان محل اقامه نماز کاروانسرا استفاده می‌شده و چهار گوشه بنا به عنوان انبار اجناس مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
کاروانسرای بیستون (شیخ علی خان)
این کاروانسرا که در بیستون واقع شده و دارای چهار ایوان است، توسط شیخ علی خان زنگنه ساخته شده است. بنای آن مستطیل شکل است و در حیاط مستطیل شکل آن ۴۷ اتاق برای مسافران وجود دارد.
کاروانسرا دارای ۴ برج مدور در چهار گوشه و ۱۴ اتاق در امتداد ورودی است. با توجه به نوع مصالح به کار رفته در ساخت این کاروانسرا از کاروانسراهای ایران، قدمت سازه به دوران صفویه می‌رسد. اما در شالوده آن می‌توان به سنگ‌های تراشیده شده دوره ساسانی اشاره کرد. در بیستون کاروانسراهای دیگری که در پلان‌های مختلف ساخته شده‌اند نیز دیده می‌شود. اینها مربوط به اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی است.
کاروانسرای محمد آباد خره (خورهه)
کاروانسرای محمد آباد خورهه مربوط به شهر قزوین است و در جاده قزوین – بوئین زهرا واقع شده است. این سازه بازمانده‌ای از دوران صفویه و یک سازه پنج ضلعی با دو برج مدور و یک حیاط مستطیل شکل است. این سازه به صورت زاویه‌ای ساخته شده است و بین هر یک از چهار ضلع آن یک طاق بلند دیده می‌شود.
کاروانسرای قلعه سنگی
این کاروانسرا به سبک چهار ایوانی طراحی شده است. این بنا عمدتاً سنگی است و به دوران صفویه می‌رسد. این سازه از هم پاشیده دارای چهار برج نیم دایره در ضلع غربی و شرقی است.
کاروانسرای لاسجرد
این کاروانسرا که یکی از زیباترین کاروانسراهای ایران است در روستای لاسجرد سمنان ساخته شده و بنای آن مربوط به دوران شاه عباس صفوی اول است. سازه از دو ایوان و یک حیاط بزرگ با ۲۴ اتاق یا حجره در اطراف آن تشکیل شده است و دو ایوان در شرق و غرب بنا قرار دارد که به راهروها متصل می‌شوند. سقف این ایوان‌ها از نظر طراحی پیچیده و قوسی یا بشکه‌ای شکل است. این سازه دارای چهار ورودی است که حیاط را به راهرو متصل می‌کند. این ورودی‌ها دارای سقف‌های قوسی نیز هستند. این بنا علاوه بر آجر و سنگ از مخلوط گچ و ملات ساخته شده و چندین بار مورد تعمیر قرار گرفته است.
کاروانسرای حوض
کاروانسرای مذکور در گذشته محل تردد مسافران زیادی در مسیر تهران – قم – اصفهان بوده است. اما امروز به دلیل انحراف مسیر سابق، این مسافرخانه از وجود مسافر محروم شده است.
کاروانسرای طبسی
کاروانسرای طبسی که در دوره قاجار ساخته شده است، یکی دیگر از کاروانسراهای ایران است. این کاروانسرا نیز نوعی بنا است که می‌تواند گروه یا کاروانی را در خود جای دهد و یکی از بزرگترین بناهای معماری دوره اسلامی به شمار می‌رود.
این کاروانسرا دارای قسمت‌های زیادی مانند ایوان، کوشک، حجره، انبار و انبار است. همچنین در میان بناهایی قرار دارد که دارای دو ایوان و مربع شکل هستند. این بنا بنایی بسیار ساده است که طاق‌های سلولی آن به صورت هلالی و به سبک حجره‌هایی است که در معماری ایرانی به چشم می‌خورد.
کاروانسرا سرایان
کاروانسرای سرایان یک کاروانسرای دوره صفویه (۱۵۰۱-۱۷۳۶) در شهر سرایان در استان خراسان جنوبی است. واقع در یک مجموعه تاریخی متشکل از یک مسجد، یک حمام باستانی با کتیبه‌ای سنگی مربوط به سال ۱۵۴۴، یک آب انبار (مخزن سنتی برای آب آشامیدنی)، با کتیبه‌ای مربوط به سال ۱۶۶۷، و یک بازار قدیمی است.
سخن آخر…
همانطور که گفته شد کاروانسرا، به مهمان‌خانه‌های بزرگی گفته می‌شود که در مسیر راه‌های عبوری مسافران بنا می‌شدند. در این مقاله با کاروانسراهای ایران آشنا شدید اما این فهرست شامل تمام آنها نمی‌شود و ما تنها از مهم‌ترین‌ها نام بردیم. هر یک از این بناهای مهم در شهرهای مختلف ایران و در دوره‌های مختلف تاریخ ساخته شده‌اند. تعداد آنها در کشور کم نیست و خوشبختانه بیشتر آنها مورد مرمت قرار گرفته و امروز به هتل‌های سنتی تبدیل شده‌اند.