بازدید از بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
خانقاه و مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل یک اقامتگاه معنوی است که قدمت آن بین اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم است. اینجا محل دفن صفی‌الدین اردبیلی(متولد ۶۵۰ هجری قمری)، مؤسس همنام صفویه است. این مجموعه نمونه بارز معماری قرون وسطایی ایران است. این زیارتگاه در سراسر دوره صفویه (۱۵۰۱-۱۷۲۲) زیارتگاه مهمی بود و دستخوش اصلاحات و تزیینات متعددی شد تا به یکی از زیباترین آثار صفوی تبدیل شود. این مجموعه شامل کتابخانه، مسجد، مدرسه، مقبره، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و چند دفتر است. با سپنجا همراه باشید تا با گوشه گوشه این مجموعه آشنا شوید.
توضیحات مختصر درباره آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
آرامگاه شیخ صفی‌الدین یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی اردبیل است. این آرامگاه یکی از بناهای منحصر به فرد تاریخی ایران است که از نظر معماری و کاشی کاری یکی از شاهکارهای قرن هشتم هجری قمری و سال‌های بعد از آن محسوب میشود. صدرالدین موسی، فرزند شیخ صفی پس از مرگ پدرش در سال ۷۳۵ هجری قمری، این مجموعه را بنا کرد و سپس شاه عباس بناهای مهمی را به این مجموعه افزود و در آن بهسازی‌هایی انجام داد.
اهمیت مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی عموماً در رابطه آن با سلسله صفویان منعکس شده است. این مجموعه یکی از ۱۰ اثر باستانی مهم ایران است و در ۵ تیر ۱۳۸۹ به عنوان یازدهمین اثر تاریخی ارزشمند ایران توسط یونسکو به ثبت رسیده است.
برای اجاره سوئیت در اردبیل روی لینک کلیک کنید.
مطالب بیشتر:دریاچه شورابیل اردبیل
شیخ صفی الدین اردبیلی که بود؟
شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عارفان و بزرگان سلسله صفویه و مؤسس فرقه صوفیه است. وی در سال ۶۵۰ هجری قمری در شهر اردبیل به دنیا آمد و زبان مادری وی آذری بود و اشعار بسیاری به زبان ترکی در کتب صفوه الصفا و انساب سروده است. پدر و جد شیخ در کلخوران اردبیل کار کشاورزی می‌کردند.
تاریخچه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
هفتصد سال پیش استاد بزرگ صوفی خانقاه خود را در باغی زیبا در شهر اردبیل بنا کرد تا در آنجا به تعلیم و تربیت شاگردان خود بپردازد. باغی که خانه صوفیان نیز بود، اکنون یکی از زیباترین بناهای ایران و میراث جهانی یونسکو است. مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل است. شیخ صفی به دلیل اینکه مردی بسیار آگاه و اصیل بود، در میان مردم بسیار مورد احترام بود. و پس از مرگش مقبره او به ویژه در دوران صفویه به عنوان ارزشمندترین و مقدس‌ترین مکان برای اولاد او تبدیل شد.
شیخ صفی جد شاه اسماعیل اول، بنیانگذار سلسله صفویه ایران (۱۵۰۱-۱۷۲۲) است. بقعه بزرگ‌ترین و کامل‌ترین خانقاه ایران است. خانقاه محل اعتکاف معنوی صوفی فداکار است که دائماً در تهذیب نفس و جویای معرفت به حقیقت زندگی و خالق این و همه هستی‌هاست.
شیخ بنا به وصیت خود در همان محل خانه و خانقاه به خاک سپرده شد و پسرش صدرالدین موسی در قرن شانزدهم بر مزار او برجی با سقف گنبدی بنا کرد. این گنبد به دلیل طراحی نام الله با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ به خط کوفی مربع بر روی برج به برج الله-الله معروف است.
ساخت بناهای بیشتر و گسترش مقبره به مدت دو قرن ادامه یافت و آرامگاه بزرگانی چون همسر شیخ، شاه اسماعیل اول، شاهزادگان و شاهزادگان صفوی و رزمندگانی شد که در جنگ چالدران جنگیدند و جان باختند، به آن افزوده شد.
بیشتر بخوانید:
معرفی ۱۱ تا از بهترین و خوشمزه‌ترین سوغات اردبیل
معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
ورودی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد. بقعه شیخ صفی‌الدین برجی استوانه‌ای شکل با گنبدی کوتاه است که بالای آن جعبه‌ای منبت کاری شده در زیر گنبد قرار دارد و از آثار نفیس این بقعه است. در حاشیه آن کتیبه‌ای به خط رقع حک شده و دارای مقبره‌ای است که از نظر شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اولیه عرفانی در جهان از ارزش بالایی برخوردار است و از این رو قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.
کاشی کاری هنرمندانه و ظریف، معرق و مقرنس کاری و کتیبه‌ها و خوشنویسی‌های زیبای دوره بزرگ صفوی، خاتم کاری‌های ارزشمند، نقره کاری، تذهیب، نگارگری و مهر زنی در هر قسمت از این بنای تاریخی ارزشمند و جهانی به کار رفته است که همگی نمایانگر هنرهای هنرمندان ایرانی آن دوره از تاریخ است.
فرش منحصر به فرد بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که فرش اردبیل نامیده میشود سال‌ها زینت این بقعه بوده و اکنون در فهرست ۵۰ اثر هنری برگزیده جهان قرار دارد. همچنین در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن در معرض دید عموم قرار دارد و یکی از آثار بی‌نظیر تاریخ ایران است. این همچنین نمونه‌ای عالی از هنر قالی بافان ایرانی است.
این مجموعه دارای بناهایی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری به عنوان مجموعه‌ای از معماری، تزئینات، کاشی کاری، معرق‌های بزرگ و نقاشی‌های دیواری، مقبره‌های منبت و مشبک است. درهای نقره‌ای نشان دهنده شکوه معماری مذهبی از دوره ایلخانی تا صفویه است.
اجزای مختلف مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی
حرم شیخ صفی الدین اردبیلی با هفت بخش که به مراحل هفت گانه کلام صوفیانه اشاره دارد ساخته شده است و با هشت بخش که نشان دهنده هشت عمل در طریقت صوفیانه است از هم جدا شده است. منظور از طریقت، کمک به انسان، گسترش بینش و تزکیه روح اوست تا به کمال برسد. و این کمال را می‌توان در طراحی داخلی فاخر و معماری نفیس بنا که نماد تجسم خانقاه به عنوان بهشت روی زمین است مشاهده کرد.
مطالعه بیشتر:
هر آنچه باید درباره سفر به اردبیل باید بدانید!
۰ تا ۱۰۰ شهر اردبیل زیر ذره‌بین
ارزش والای شیخ الهام بخش اولاد او شد تا بقعه متبرکه را گسترش دهند و بازسازی کنند و آن را به بهترین ویترین آثار هنری دوران مختلف ایلخانی و تیموری با سازه‌های زینتی عرفانی به عنوان نمونه اولیه معماری صفوی و مرجع اساسی تبدیل کنند. برای این سبک هنر و معماری که در جهان شهرت یافت و اصفهان را این شاهکار هنر صفوی به وجود آورد. معرق و کاشی کاری، مقرنس کاری، گچ بری و آثار میرعماد خوشنویس برجسته ایرانی از آثار هنری این مقبره است. بخش‌های مختلف بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را در زیر بشناسید:
جنت سرا
در ضلع شمالی حیاط اصلی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، ایوانی با در بزرگ مشبک چوبی قرار دارد. در شمال این ایوان که شاه نشین است، در دیگری به بنایی گنبدی و هشت ضلعی به نام جنت سرا باز میشود. در دیوارهای شمالی و غربی جنت سرا درهایی برای دسترسی به اتاق‌های مجاور تعبیه شده است. متأسفانه از اولین سازه این بنا و پیشرفت‌ها و کاربری آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. سقف دوره قاجار چند دهه پیش به طور کامل تخریب شد و در سال‌های اخیر گنبدی آجری به روش سنتی بر روی آن ساخته شده است که بزرگ‌ترین گنبد مجموعه است.
قندیل خانه
این قسمت که به آن نمازخانه نیز می‌گویند، محل تلاوت و تفسیر قرآن بوده است. قندیل خانه تالار مستطیل شکلی است که دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن و هر کدام یک طاق نیمه گنبدی شکل دارد. به دستور شاه طهماسب اول برای قندیل خانه فرشی با ۳۳ میلیون گره بافته شد که روی زمین پهن کردند و نقشه فرش را روی پشت بام قندیل خانه کشیدند. این فرش در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین فرش دوره صفویه به نام فرش اردبیل نگهداری میشود.
سقفی که نقشه این فرش بر روی آن به تصویر کشیده شده بود نیز در زلزله سال ۱۲۶۴ هجری قمری فروریخت. سقف فعلی احتمالاً در دوره قاجار ساخته شده است. دو نیمه جنوبی و شمالی تالار که با گچ ساخته شده و روی آن با رنگ تزئین شده است، تا حدودی از سادگی سقف گچی فعلی کاسته است.
مطالعه بیشتر:جنگل قدیمی فندقلو
تالار شاه نشین
تالار شاه نشین یکی دیگر از بخش‌های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است. این تالار که در منتهی الیه جنوبی قندیل خانه قرار دارد با دو پلکان مرمرین و در و نرده نقره‌ای از قسمت اصلی تالار جدا میشود. سمت راست این ریل تابلویی است که گفته میشود در زمان جنگ چالدران توسط شاه اسماعیل صفوی نگه داشته شده است.
چینی خانه
چینی خانه یکی از قدیمی‌ترین بناهای مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که احتمالاً قبل از ساخت جنت سرا و قندیل خانه و شاید هم زمان با گنبد الله الله ساخته شده است. این مکان که به صورت کاملا نامتقارن به چلچراغ خانه منتهی میشود، در اصل محل اجتماع دراویش یا سالن تشریفات (خانه مجلس) بوده است. در زمان شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در آن به محلی برای نگهداری کتب نفیس و اشیاء قیمتی و چینی‌های سلطنتی تبدیل شد.
این ظروف چینی به دستور شاه عباس اول توسط صنعتگران چینی ساخته شده و همگی دارای مهر سلطنتی بوده و عبارت «به آستانه شیخ صفی، خدمتکار شاه عباس داده شده» بر روی آن نقش بسته است.
طراحی بیرونی خانه چینی یک هشت ضلعی نامنظم است که دو طرف آن در عمارت مجاور پنهان شده است. بالای مجموعه نیز با گنبد پوشیده شده است. در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۱ هجری شمسی گنبد بیرونی بازسازی شد و در حال حاضر بیرون گنبد با ورقه محافظ مس پوشانده شده است تا از ورود رطوبت جلوگیری شود.
آرامگاه شاه اسماعیل
آرامگاه شاه اسماعیل از دیگر بخش‌های مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. آرامگاهی که به شاه نشین و قندیل خانه منتهی میشود، اتاقی کوچک با گنبدی آجری بر چهار ستون است. علاوه بر این، در بالای سقف، طاق‌ها به یک ستاره هشت ضلعی مقعر تبدیل می‌شوند. قسمت بالای دیوارها و سقف به طرز ماهرانه‌ای با گل و بوته و بر روی آنها با رنگ‌های مختلف و تذهیب نقاشی شده است. دیوارها تا ارتفاع ۱.۶۹ متر از کف بقعه با کاشی‌های آجری آبی لاجوردی پوشیده شده است که روی آن تذهیب نقاشی شده است.
در نمای بیرونی بقعه برجی استوانه‌ای به ارتفاع هشت متر با گنبد کوچکی در بالا ساخته شده است. گنبد و ساقه آن با کاشی‌های سفید، سیاه، زرد و فیروزه‌ای به شکل لوزی تزئین شده است. در بالای گنبد پنج شمشیر وجود دارد که نماد پنج قبیله‌ای است که به شاه اسماعیل کمک کردند تا به تخت سلطنت برسد.
گنبد الله الله
این گنبد که بر فراز مقبره شیخ صفی قرار دارد و هسته اصلی مجموعه است، توسط صدرالدین موسی ساخته شده است. روی بدنه برج که خود با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزئین شده است، کلمه الله تکرار شده که بعدها به موجب این امر، گنبد الله الله نام گرفت. تزیینات ساقه و خود گنبد از همان کاشی فیروزه‌ای در متن آجری و به صورت لوزی‌های مکرر ساخته شده است.
بیشتر بخوانید: سفر به اردبیل ایران
این برج دارای دو ورودی به سمت شمال و جنوب است. ورودی شمالی با ساخت قندیل خانه و اتصال به آن تقریباً از بین رفته است، اما قاب کاشی اطراف آن همچنان از بیرون نمایان است. ورودی جنوبی که به درگاه قبله معروف است، روزگاری ورودی اصلی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بوده که پس از ساخت قندیل خانه در زمان شاه طهماسب متروکه شد.
دیوارهای داخل بقعه تا محل اتصال تی به گنبد همگی گچ بری شده و بر روی آن پرده‌های بوم با نقوش اسلیمی و گل و بوته به سبک نقاشی‌های صفوی تزئین شده و به دیوارها میخکوب شده است.
این مجموعه نمایانگر شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی است که بستری برای تبادل ارزش‌های انسانی در یک دوره زمانی در یک منطقه فرهنگی بوده است. از نظر پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی منظر واقعاً بی‌نظیر است و به وضوح گذر تاریخ بشر را نشان می‌دهد.
سخن پایانی…
در این مقاله از سپنجا تلاش کردیم تا درباره بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی اطلاعاتی را ارائه دهیم. همانطور که قبلا ذکر شد، این مجموعه ارزشمند توانسته نظر کارشناسان سراسر جهان را به خود جلب کند و در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. اگر قصد از مجموعه باشکوه شیخ صفی‌الدین اردبیلی دیدن کنید باید به شهر اردبیل، خیابان شیخ صفی و میدان عالی قاپو بروید. یکی از بناهای معروف این مجموعه، چینی خانه است.
اگر شما هم ازاین مجموعه دیدن کرده‌اید، لطفا در کامنت با مخاطبان ما به اشتراک بگذارید. منتظر نظرات ارزشمند شما هستیم.
