آشنایی با پوشش و لباس بلوچی
امروز قرار است در مورد لباس بلوچی صحبت کنیم زیرا قوم بلوچ ریشه در تاریخ ایران زمین دارد. هنر سوزن‌دوزی که کاربرد زیادی در تزئین لباس بلوچی دارد، یکی از اصیل‌ترین هنر‌های کهن کشور است و این هنر از شمال تا جنوب کشور طی دوره‌های مختلف نسل به نسل گشته و تاکنون رواج داشته است.
از آنجا که اکثر تکنیک‌های سوزن‌دوزی در نواحی مختلف کشور مشابه بلوچ‌دوزی هستند می‌توان گفت بلوچ‌دوزی مادر تمام سوزن دوزی‌های ایرانی است. به همین خاطر است که می‌خواهیم درباره لباس این قوم تاریخی و هنر جذاب سوزن دوزی بلوچ برای شما بگویم. در سپنجا همراه ما باشید.
برای اجاره سوئیت در بلوچستان روی لینک کلیک کنید.
درباره قوم بلوچ
بلوچ‌ها قومی ایرانی هستند که در استان بلوچستان ایران، پاکستان و همچنین مناطق همجوار افغانستان و گوشه جنوب شرقی فلات ایران در جنوب غربی آسیا ساکن هستند. بلوچ‌ها به زبان بلوچی صحبت می‌کنند که یکی از زبان‌های ایرانی شمال‌باختری است. لباس بلوچی یکی از زیباترین و اصیل‌ترین لباس‌ها در بین اقوام ایرانی است. بلوچ‌ها عموماً از مردم ایران محسوب می‌شوند و عمدتاً مسلمان هستند.
حدود 50 درصد از کل جمعیت بلوچ در ایالت بلوچستان، بزرگ‌ترین ایالت پاکستان زندگی می‌کنند. آنها نزدیک به 3.6 درصد از جمعیت پاکستان، حدود 2 درصد از جمعیت ایران (1.5 میلیون) و حدود 2 درصد از جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند.
تاریخچه لباس بلوچی
اقوام مختلفی در ایران زندگی می‌کنند و هر قومی از فرهنگ و آداب و سنن خاص خود پیروی می‌کند. بدون شک سنت و فرهنگ هر قوم روی پوشش مردم آن منطقه اثر بسزایی دارد. یکی از شاخصه‌های مهم قوم بلوچ و هر قوم، لباس آنهاست که کاملاً متاثر از همین فرهنگ‌هاست و هر کدام حکایت و داستان دیرینه خود را روایت می‌کنند. گرچه این روزها شاهد هستیم که برخی از آنها به دست فراموشی سپرده شده‌اند و نسل جدید در دنیای امروز بیشتر تابع به روز بودن و دنیای مد است تا حفظ پوشش اصیل منطقه خود. این در حالیست که لباس‌ها و پوشش‌های خاص هر منطقه، ارزشمندترین میراث این مرز و بوم هستند و نباید اجازه بدهیم این اصالت به راحتی از میان برداشته شود.
بی‌شک نمی‌توان به چشم یک پوشش ساده یا معمولی به لباس مردم بلوچ نگاه نکرد زیرا؛ این لباس زیبا فرهنگ یکی از اصیل‌ترین اقوم کشور را یدک می‌کشد. قومی که هنوز هم به اصالت و پوشش محلی خود پایبندند و معتقد هستند که این لباس به نوعی یکی از شاخصه‌های بارز هویت آنهاست.
طرح و نقش لباس بلوچ، از طرح‌های اصیل ایرانی گرفته شده است و به گونه‌ای درهم تنیده‌اند که حس شاعرانه از آنها برمی‌خیزد. لباس زنان بلوچ ریشه در تار و پود زندگی، فرهنگ و اجتماع آنها دارد و آنها ارزش بسیار زیادی برای پوشش خود قائل هستند. آنها لباس بلوچی خود را با افتخار در تمام مراسمات و اعیاد مهم مثل عید فطر، عید نوروز و همینطور عید قربان بر تن می‌کنند. شاید همین علاقه طی سال‌های طولانی باعث شده تا جایگاه لباس سنتی بلوچ و سوزن‌دوزی به خوبی حفظ شود. بلوچ دوزی هنر بسیار ظریف و پرسابقه‌ای است اما هیچ کس نمی‌داند دقیقاً از چه دوره‌ای رواج پیدا کرده است. در اسناد و کتب تاریخی کم‌تر از این هنر گفته شده است اما می‌توان به این بسنده کرد که روی برخی آثار کشف شده، مثل سفال‌های مربوط به هزاره پنجم و ششم قبل از میلاد، طرح‌ها و اشکالی هندسی مشابه همین نقوش که با دستان توانمند زنان بلوچ روی پارچه‌ها نقش می‌بندند، دیده شده است.
برخی از پژوهشگران نیز نقوش سوزن‌دوزی شده روی لباس بلوچی را با نقوش سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ نسبت می‌دهند و همین قدمت باعث شده بر جذابیت و اعتبار این هنر بیش از پیش افزوده شود. بلوچ‌دوزی در واقع همان گل ابریشم دوخته روی پارچه‌هاست که در دوره‌ای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است. این نقوش با نهایت زیبایی از دل قبایل سرخ‌پوستان آمریکای شمالی تا سرزمین بلوچستان برای جهانیان به نمایش گذاشته می‌شوند.
نقوش در سوزن دوزی‌های بلوچ
روی لباس زنان بلوچی نقوش مختلفی به چشم می‌آید که این نقوش از قومی به قومی دیگر متفاوت است. در واقع نقوش هر منطقه انعکاسی از پیرامون، حقایق محیط اطراف، آداب و رسوم، تخیلات و همنیطور آرزوهای هنرمندان آن منطقه است. نقوش در سوزن‌دوزی بلوچ یا همان بلوچ‌دوزی به چند دسته تقسیم می‌شود. از جمله:
اشکال هندسی
بلوچ‌ها از اشکال هندسی در سوزن‌دوزی‌های خود استفاده می‌کنند تا اینگونه افکار، احساسات و در واقع پیام‌های خود را به خوبی منتقل کنند. به عنوان مثال خطوط راست روی لباس بلوچی بیانگر اتحاد و پیوستگی است و خطوط زیگزاگ تجسمی از آب جاری است.
نقوش حیوانی در سوزن دوزی
یک نکته قابل تأمل در مورد استفاده از نقوش حیوانی در سوزن‌دوزی‌ها این است که هنرمندان بلوچ، شکل دقیق و کامل یا چاپی حیوانات را روی پارچه‌ها نمی‌برند. آنها در واقع از قوه تخیل خود برای ترسیم اشکال حیوانی روی پارچه کمک می‌گیرند. که این محشر است. از جمله نقوش حیوانی پرتکرار در هنر بلوچ‌دوزی می‌توان به نقش پنجه پلنگ، نقش طاووس، نقش کرمک و نقش بال کبوتر نام برد. هر یک از این نقوش سمبل چیزی هستند مثلاً پلنگ سمبل قدرت و بال کبوتر سمبل عشق و اوج پرواز است.
نقوش کیهانی
در سوزن‌دوزی‌ها بیشتر از نقش ستارگان استفاده می‌کنند که نماد درخشندگی، نیک اقبالی و تلالو هستند. البته ماه و خورشید هم بسیار کاربرد دارند و در طرح‌های نقشه‌ایی استفاده می‌شوند.
نقوش و تکنیک در سوزن‌دوزی‌های مناطق مختلف بلوچستان
پریواردوزی
این نوع دوخت و تکنیک جذاب روی لباس بلوچی بیشتر در ایرانشهر و نواحی اطراف مرسوم است و عمدتاً از نقوش هندسی در اجرای آن استفاده می‌کنند که بیشتر در سوزن‌دوزی دامن‌ها به کار گرفته می‌شود.
خامه دوزی
خامه دوزی از تکینیک‌های مهم هنر سوزن‌دوزی است و بیشتر در منطقه سیستان مرسوم است. در این تکنیک از نخ ابریشم نتابیده استفاده می‌شود که با استفاده از تکنیک شمارش تارها روی پارچه‌های کرپ نازک و تترون، نقوش هندسی دوخته می‌شود. معمولا هم از یک رنگ استفاده می‌شود.
نقش پرکار
نقش پرکار یک نوع تکنیک بسیار جالب دیگر در هنر سوزن‌دوزی مناطق مختلف بلوچستان است. اما بیشتر در زاهدان، میرجاوه و قسمتی و از خاش رواج دارد.
در این نوع دوخت، نقوش هندسی با کوک‌های بسیار ریز به شکل زاویه‌های 90 درجه پر می‌شوند و بعد شکل می‌گیرند. این نوع دوخت و هنر، توپردوزی هم می‌گویند.
نقوش چاپی روی لباس بلوچی
به منظور سهولت و تسریع در کار سوزن‌دوزی، اخیرا از نقوش آماده روی پارچه استفاده می‌شود. البته این کار و تکنیک که با استفاده از مهر‌های چوبی روی پارچه‌ها پیاده می‌شود، بیشتر در چابهار و قصرقند استفاده می‌شود.
رنگ‌های کاربردی در بلوچ‌دوزی لباس بلوچی
یک سری رنگ طبیعی در رنگ‌رزی نخ‌های سوزن‌دوزی استفاده می‌شود که ما نمونه‌هایی از آنها را در زیر به اختصار می‌آوریم:
- رنگ قهوه‌ای: این رنگ طبیعی از ترکیب تیتک( نوعی سنگ منگنزی) و پوست گردو به دست می‌آید و در زبان بلوچی «سهر» نام دارد.
- رنگ قرمز: این رنگ از پوست انار به دست می‌آید و بلوچ‌ها به آن «زرد» می‌گویند.
- رنگ سبز: این نوع رنگ طبیعی از ترکیب نیل، جاشیر و دندانه حاصل می‌شود و بلوچ‌ها به آن «شونز» می‌گویند.
- رنگ سورمه‌‌ای یا آبی: این رنگ طبیعی نیز از نوعی برگ به نام ایندیگو به دست می‌آید و در زبان بلوچ‌ها به «نیل» معروف است.
پوشش اقوام بلوچ
پوشش سنتی و محلی قوم بلوچ نیز مانند پوشش اصیل هر قوم دیگر دستخوش تغییراتی بوده است اما هیچگاه این تغییر و تحول‌ها نتوانسته در اصل فرم لباس بلوچی یا سوزن‌دوزی‌های روی آن خلعی ایجاد کند. زیرا بنیادی و ریشه‌ای نبوده است و اگر هم تغییری لحاظ شده است صرفاً جهت بهتر شدن و زیبایی هرچه بیشتر این البسه حاصل شده است.
لباس اقوام بلوچ در سراسر استان سیستان و بلوچستان هم مردانه و هم زنانه دارد:
لباس مردان بلوچ
لباس یک مرد بلوچ شامل مواردی است به شرح زیر:
- پاک: عمامه‌ای گرد که بر سر بسته می‌شود.
- مسر: نوعی دستمال سر که شبیه عمامه بسته می‌شود.
- کلاه سوپی: نوعی عرقچین است که در مسجد و هنگام عبادت برسر می‌گذارند.
- چکن‌دوز: کلاهی دست‌دوز و اعیانی
- جامگ: پیراهن مردانه‌ای گشاد و جادار
- لنگ: پارچه‌ای است که به دور گردن می‌آویزند
- گنج پراک: زیر پیراهن
- پاجامک: شلوار گشاد و چین‌دار بلوچی است
- سرین‌بند: کمربندی است پارچه‌ای برای شلوار
- شال: کت پشمی که زمستان می‌پوشند
- سواس و پوزا: کفشی است که با برگ خرمای وحشی می‌بافند
- دوبنده: پاافزاری است که با پوست گاو می‌سازند
- کوش: کفش چرمی
- کرو: جوراب پشمی برای زمستان
لباس بلوچی زنان
شاید بهتر باشد لباس بلوچی زنان این منطقه را اینگونه معرفی کنیم که این لباس‌ها با تنوع رنگی بسیار بالا دوخته و پوشیده می‌شوند. انتخاب و ترکیب این رنگ‌های فوق‌العاده شاد نشان از حس هنردوستی، سلایق خاص و زیبایی‌شناسی زنان این قوم دارد. لباس زنان بلوچستان متشکل از جامگ( پیراهنی گشاد و جادار) ، پاجامگ( شلواری گشاد و چین‌دار)، تکو یا همان چارقد، سریگ یا روسری، کوش، کرو برای زمستان به همراه زیورآلاتی خاص و درخشان مثل گوشواره، سینه‌ریز، سربند و مزبری، پولوه، پولگ و چند چیز دیگر است.
جیب نماد عجیب لباس زنان بلوچ
لباس زنان بلوچی دارای جیب‌های بسیار بزرگ هستند اما آیا می‌دانید این جیب‌ها نماد چه چیزی هستند؟ یکی از نکات قابل تامل در پوشش زنان بلوچ همین جیب است زیرا چیزهای بسیار جالبی در مورد آن گفته شده است. مثلاً اینکه نماد شجاعت و دلاوری زنان این منطقه هستند و نبود جیب در لباس یک زن بلوچ نماد ضعف و بی‌غیرتی آن محسوب می‌شود. در واقع در فرهنگ بلوچ اگر زنی مرتکب خطا شود به او لقب بی‌پندول یا بی‌جیب می‌دهند که به معنای بی‌غیرت است.
جیب لباس بلوچی یک زن بلوچ در واقعی حکمی مانند سیبیل برای مردان و ریش گرو گذاشتن دارد. یک چیز جالب دیگر در مورد پوشش بانوان بلوچ این است که فرم و ساختار لباس زنان هر قوم با قوم دیگر متفاوت است. مثلاً با دیدن پوشش و نوع دوخت لباس زنان در مناطق مختلف استان سیستان و بلوجستان می‌توان فهمید که به کدام شهر، منطقه یا طایفه بلوچ تعلق دارند!
هنرمندان سوزن دوز ایرانی را بشناسید
آوازه هنر دست زنان بلوچ در تمام دنیا پیچیده است و تاکنون بارها آثار فاخر دست آنها چه در نمایشگاه‌های مختلف کشور خودمان و چه در نمایشگاه‌های نقاط دیگر دنیا در معرض نمایش و فروش گذاشته شده‌اند که هربار با استقبال چشمگیری هم از سوی علاقه‌مندان به صنعت مد و لباس ایرانی به ویژه لباس بلوچی مواجه شدند. آثار اساتید برجسته‌ای چون مرحوم مهتاب نوروزی، زرخاتون عظیمی، شهناز خلیلی ایرندگان، ماه‌منیر جهانبانی و… که هنر سوزن‌دوزی آنها مورد توجه اشخاص مهمی از جمله فرح و اشرف پهلوی بوده است.
آثار فاخر مرحوم مهتاب نوروزی بارها به فرانسه رفته و در مزون‌های مختلف آنجا به عنوان لباس‌های فاخر مورد استفاده قرار گرفتند. این بانوی هنرمند در دوران جوانی هنر خود را آغاز کرد و به دلیل ظرافت بی‌مانندی که در کار خود داشت مورد توجه قرار گرفت. او انتخاب شد تا بر لباسی‌های فرح پهلوی نقش ببنند و اکنون کارهای خارق‌العاده دست او در موزه سعدآباد به نمایش عام درآمده‌اند.
آقای کیوان خسروی یکی دیگر از هنرمندان فاخر هنر سوزن‌دوزی است که توانست نقوش سه بعدی در طرح‌های بولچ را ابداع کند. این هنرمند به علت علاقه‌ای که به حفظ صنایع دستی ایران داشت، برای مدت 13 سال در زمینه احیای پارچه بافی سنتی ایران، سوزن‌دوزی لباس بلوچی، قلم کار، چشم دوزی اصفهان و… فعالیت کرد.
سخن آخر…
در این مقاله از سپنجا درمورد پوشش و لباس بلوچی یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی یعنی بلوچ‌ها صحبت کردیم. درباره لباس زنان و مردان این قوم بزرگ حکایات زیادی وجود دارد. بیشتر این لباس‌ها کار دست زنان بلوچ هستند و به قدری زیبا و پر نقش و نگار هستند که بیننده برای لحظه‌ای محو در نقوش و نخ‌های رنگی در هم تنیده می‌شود. در آخر فقط می‌توان زنان و مردان بلوچ را مورد تحسین قرار داد که تاکنون این چنین پوشش اصیل خود را حفظ کرده و تحت تأثیر انواع دیگری از پوشش قرار نگرفته‌اند.
